Виталий Станьял

Ыран, авӑн уйӑхӗн 14-мӗшӗнче, Чӑваш Енри шурсухалсем республикӑри наци политикине Чӑваш Наци вулавӑшне пухӑнса сӳтсе явӗҫ. Кун пирки Ваттисен тӗп канашӗн ертӳҫи Виталий Станьял Чӑваш халӑх сайчӗн журналистне Нелли Пальмовӑна ӗнер пӗлтернӗ.

Лару тӗллевӗ — наци чӗлхисене урӑх халӑх ҫыннисене вӗрентнине ирӗксӗрлени вырӑнне хаклакансем тухса кайнине сӳтсе явасси. Пусахлани тенипе Виталий Станьял ӑсчах пӗр енчен килӗшет — ҫынна пусмӑрлани ырӑ япала мар. Анчах шкул программинчи предмета ирӗксӗрлени вырӑнне йышӑна пуҫласан ачамӑрсене вырӑсла та, акӑлчанла та, тутарла та, чӑвашла та, хӑшӗсене вара физикӑпа химие те вӗрентмелле мар, мӗншӗн тесен вӑл предметсем те теприсене кирлӗ пулмӗҫ.

Наци республикинче пурӑнса унти халӑха тата унӑн культурине хурланине Виталий Станьял культурӑсӑрлӑх тесе хаклать.

Марина Карягина Мускавра чӑваш чӗлхи вӗрентет

Марина Карягина тележурналист, поэт, драматург авӑн уйӑхӗн 6-мӗшӗнче чӑваш чӗлхипе ӑсталӑх сехечӗ ирттернӗ. Унта вӑл Мускавра кӑҫалхипе 30-мӗш хут иртекен пӗтӗм тӗнчери кӗнеке куравне кайнӑ. Курав вӑхӑтӗнчех Раҫҫейӗн наци литературин фестивалӗ иртет.

Ҫавна май унта пынисене Раҫҫей халӑхӗсен наци чӗлхипе ҫырнӑ ача-пӑча хайлавӗсен антологийӗпе паллаштарнӑ. Маларах хальхи вӑхӑтри сӑвӑсен антологине кун ҫути кӑтартнӑччӗ. Ҫӗртме уйӑхӗн пуҫламӑшӗнче Мускаври «Хӗрлӗ лапам» кӗнеке фестивалӗнче «Антология современной поэзии народов России" кӗнекене хӑтланӑччӗ. Унта пирӗн республикӑран ЧР вӗренӳ министрӗ Юрий Исаев, Чӑваш кӗнеке издательствин директорӗ Валерий Комиссаров тата Марина Карягина поэт, драматург, тележурналист хутшӑннӑччӗ.

Ача-пӑча валли хальхи вӑхӑтра ҫыракан авторсен пуххине чӑваш ҫыравҫисенчен Николай Ытарай, Ева Лисина, Анатолий Тимофеев, Раиса Сарпи тата Николай Ишентей хайлавӗсем кӗнӗ.

Нумай пулмасть «Эхо Москвы» (чӑв. Мускав ахрӑмӗ) радио эфирӗнче «Сирӗншӗн кӑна» (выр. «Персонально ваш») радиокӑларӑм тухнӑ, унта Алексей Венедиктов Владимир Путин наци чӗлхисене кашни тӑрӑхра мӗнле вӗрентнине тӗрӗслеме ыйтни тавра калаҫу ирттернӗ. Аса илтеретпӗр, нумай пулмасть ҫӗршыв Президенчӗ наци чӗлхисене, вырӑслисӗр пуҫне, вӑйпа вӗрентме юраманни пирки каланӑччӗ.

«Эхо Москвы» радиостанцин тӗп редакторӗ Владимир Путина кунашкал ыйту ҫӗклени наци республикисенче кӑмӑлсӑррисен йышне ӳстерме пултарасси пирки асӑрхаттарнӑ. Ҫавӑн пекех вӑл 1917 ҫулхи Нарӑс пӑлхавӑрӗпе тата Совет Союзӗ арканни хушшинчи пӗрпеклӗхсене асӑннӑ. Ку пулӑмсенче те Раҫҫейри халӑхсен ыйтӑвӗ пӗчӗк пулманнине палӑртнӑ.

Радиокӑларӑм вӑхӑтӗнче пирӗн республикӑпа ҫыхӑннӑ шухӑша та илсе кӑтартнӑ. Денисов текенскер хӑйне чӑваш чӗлхине вӗрентсе самай нушалантарни пирки пӗлтерсен Алексей Венедиктов кун пирки ҫапларах хуравланӑ: «Паллах, кун пек шухӑшсем те пур. Апла пулсан Чӑвашра эсир мӗн тӑватӑр? Илӗр те Липецка куҫӑр — унта унашкал йывӑрлӑх пулмӗ. Е, атьӑр, Чӑваш Ен ятне мӗнле те пулин урӑххи ҫине улӑштарӑпӑр.

Малалла...

Юхма Мишши хатӗрленӗ «Ылтӑн ҫӳпҫе» кӗнекери статьясемпе малалла паллаштаратпӑр. Аса илтеретпӗр, кӗнекен иккӗмӗш ячӗ — «Чӑваш сӑмахӗсен вӑрттӑнлӑхӗ». Ӑна 1993 ҫулта кӑларнӑ («Вучах» библиотекинче).

Тӗрлӗ ҫӗрте тӗрлӗ калаҫҫӗ, кам мӗнле ҫырас тет — ҫапла ҫырать: чӳрече те, кантӑк та; вырӑсла ҫак сӑмах — окно. Хӑшӗ тӗрӗсрех-ши? Xӑшӗ мӗне пӗлтерет-ши?

Ӗлӗк-авал, кӗленче таврашӗ ҫукрах чухне, чӑвашсем хайсен пӳрчӗсене ҫутӑ кӗтӗр тесе, касса тунӑ вырӑна вӑкӑр хӑмпи карнӑ. Ӑна карӑнтӑк тенӗ. Кайран, кӗленче кирлӗ таран тупӑнсан, карӑнтӑк вырӑнне кӗленче касса лартма тытӑннӑ та ӑна кантӑк тенӗ. Кантӑк лартнӑ ҫутӑ кӗмелли вырӑна чӳрече тенӗ. Эппин, чӳрече ятарласа пӗренене е хӑмана тепӗр чухне ҫӗрпӳртри хӑпартнӑ вырӑна ҫутӑ кӗме касса туни, вырӑсла — окно. Кантӑк — чӳречене лартма касса хатӗрленӗ кӗленче.

«Общежитипе» «Правительство ҫурчӗ» чӑвашла куҫать-и?» — тесе ыйтнӑ Ҫеруш Евлампьев Чӑваш патшалӑх гуманитари ӑслӑлӑхӗсен институчӗн ӗҫченӗсенчен. Институтӑн сӑмах кӗнекепе ятарлӑ кӑларӑмсен уйрӑмӗн ӗҫтешӗ Николай Плотников, вӑлах Чӑваш халӑх сайчӗн хуҫи, Ҫеруша ҫапла ӑнлантарнӑ:

««Правительство» сӑмаха хальхи словарьсенче ҫаплипех хӑвараҫҫӗ. Ҫавах та ку сӑмаха чӑвашла куҫарнӑ вӑхӑтсем те пулнӑ: ӑна куҫарнӑ чухне «Хыпар» хаҫатра «Пуҫалу» (1917 ҫ.), «Патшалӑха тытса тӑракансем» (1906 ҫ.) терминсемпе усӑ курнӑ.

Ытти тӗрӗк чӗлхисене арап чӗлхинчен йышӑннӑ хӳкӳмет тата унӑн варианчӗсемпе усӑ кураҫҫӗ. Вӑл хаким (управляющий) сӑмахран пулнӑ.

«Общежити» сӑмаха та словарьсенче ҫавӑн пекех хӑвараҫҫӗ. Ҫавах та пирӗн институт пӗлтер хатӗрлесе кӑларнӑ «Чӑваш чӗлхин ӑнлантаруллӑ сӑмах кӗнекинче» ҫак сӑмахӑн чӑвашла эквивалентне илсе кӑтартнӑ: «пӗрлехи ҫурт». Чӑваш патшалӑх университечӗ ҫак сӑмаха куҫарса пама ыйтсан та пирӗн чӗлхеҫӗсем «пӗрлехи ҫурт» терминпа усӑ курма сӗннӗ».

Ҫурла уйӑхӗн 24-мӗшӗнче «Ирӗклӗх» халӑх пӗрлешӗвӗн хастарӗ Дмитрий Степанов тата Финнпа угр халӑхӗсен ҫамрӑксен ассоциацийӗ Чӑваш Енре ик чӗлхелӗх пӗртанлӑхӗшӗн кӗрешни тата республикӑра чӑваш чӗлхипе усӑ курни ҫинчен вебинарне ирттереҫҫӗ.

Вебинар Шупашкар вӑхӑчӗпе каҫхи 07:30 сехетре пуҫланать. Вебинарта регистрациленмелли каҫӑ: mafun.clickmeeting.com/irekleh/register.

«Ирӗклӗх» пӗрлешӳ «Кунта чӑвашла та калаҫатпӑр», «Инфостикерсем», «Чӑваш патшалӑх паллисем — наци пуянлӑхӗ», «ХӐЮллӑ пул» акцисем пурнӑҫлать, Шурча вӑрҫин паттӑрӗсене асӑнса, хисеп туса юман лартать, «Эпӗ Чӑваш чӗлхипе калаҫатӑп», «Эпӗ чӑваш чӗлхине юрататӑп», «КонтактраЧӑвашла» интернет-флешмобсем ирттерет.

«Ирӗклӗх» тӑрӑшнипе хулари халӑх транспортӗнче чӑвашла ытларах пӗлтерме тытӑннӑ, аэропортра рейссем пирки чӑвашла калаҫҫӗ, информаци юписем ҫинче (ҫӗнӗрен лартнисем пирки) чӑвашла, вырӑсла, акӑлчанла ҫырнӑ, чӗлхе саккунлӑхне пӑснишӗн яваплӑх кӗртес тесе Патшалӑх Канашӗ саккун проектне хатӗрлеме пуҫланӑ.

«WordPress’ӑн 20%-не тинех куҫартӑмӑр. Ҫакӑ ҫирӗм процент малалли 80% куҫармашкӑн шанчӑклӑ никӗс пулса тӑчӗ», — тесе пӗлтернӗ тӑватӑ кун каялла «VulaCV» чӑвашла вулаттаракан сайтра.

Хастарсем пӗлтернӗ тӑрӑх, WordPress’ӑн чӑвашла куҫарса тытӑннӑ чухне хальхи ансат пуплев чӗлхине; татӑклӑ терминсене — ҫӗнӗлле сӑмахсемсӗр; компромислӑ алфавита (Rf) тӗпе хунӑ.

Унтан тата ҫакна палӑртнӑ: «Анчах мӗнле йывӑрлӑхсемпе тӗл пулассине, еплерех ҫӗнӗ ӗҫ тунине ун чухне лайӑхах тӗшмӗртмерӗмӗр. Ансат сӑмах ҫаврӑнӑшсемпе пӗрле хальхи, малалла пӑхакан, глобальлӗ ҫынсен ыйтӑвӗсемпе ӑнтӑлӑвӗсене чӑвашла ӑнлантарма лекет», — тенӗ унта.

Терминологине куҫарнӑ май ҫуррине вырӑсларан, пӗр пайне акӑлчанларан илсен те, чӑвашла ҫӗнӗ, анчах ӑнланмалла сӑмахсем тусан лайӑх шухӑша та тӗпе хунӑ.

Японири Токио университечӗн ют чӗлхесен факультетӗнче аспирантурӑра вӗренекен Мураками Такенори чӑваш чӗлхине вӗренме килнӗ. Вӑл И.Н.Ульянов ячӗллӗ ЧПУ чӑваш чӗлхипе культурин пӗтӗм тӗнчери ҫуллахи шкулне ҫӳрӗ. Шкул ҫурла уйӑхӗн 6-20-мӗшӗсенче ӗҫлӗ.

Мураками чӑвашла вӗренес тесе вӗренӳпе методика литреатурине тата словарьсем туяннӑ. Аспирант пулас диссертаци валли те материал пухать.

Япони ҫынни пирӗн республикӑра епле пурӑнӗ-ха? Ӑна аслӑ шкулӑн студентсен пӗтӗм тӗнчери клубӗн пайташӗсем пулӑшӗҫ. Мураками пушӑ вӑхӑчӗпе усӑ курса Атӑл леш енне, Шупашкарти «Ҫӗнтерӳ паркӗ» асӑну комплексне ҫитсе килнӗ ӗнтӗ. Вӑл «Сувар» этнокультура паркӗпе паллашма та ӗлкӗрнӗ.

Николай Миллин

Чӑваш Республикинчи наципе культура аталанӑвӗн «Ирӗклӗх» халӑх пӗрлешӗвӗ чӑваш патшалӑх тытӑмӗнчи ӗҫ тӑвакан тата вырӑнти хӑй тытӑмлӑх орган ертӳҫисем шайӗнче чӗлхе саккунлӑхне аталантарас шухӑшпа ҫыхӑннӑ ыйтӑм ирттернӗ май Елчӗк район администрацине те икӗ ыйту янӑ. Вӗсенчен пӗри — Чӑваш Республикин чӗлхе саккунлӑхне пӑснишӗн яваплӑх кӗртмелле-ши?

Иккӗмӗш ыйту: Чӑваш Республикин патшалӑхпа вырӑнти хӑй тытӑмлӑх органӗсенчи пур ӗҫтешсен те Чӑваш Республикинчи патшалӑх чӗлхисене, чӑваш тата вырӑс чӗлхине, тивӗҫлӗ шайра пӗлмелле текен нормӑна Чӑваш Конституцийӗнче е республика саккунӗнче ҫирӗплетсе хӑвармалла мар-ши?

Елчӗк район администрацийӗ ҫапларах хуравланӑ:

1. Чӑваш Республикин чӗлхесем ҫинчен калакан саккунне яваплӑх пирки уйрӑм пункт кӗртсен юрать. «Яваплӑх» тенине мӗнле шайра пӑхмалла? Ку уйрӑм ыйту.

2. Чӑваш Конституцине чӑваш тата вырӑс чӗлхисене тивӗҫлӗ шайра пӗлмелле текен нормӑна кӗртни вырӑнсӑр. Ҫапах та патшалӑх органӗсене ӗҫе илнӗ чухне чӑвашла калаҫма-ҫырма пӗлнине шута илмеллех. Министрсем таранах.

Сандр Савгильда

Чӑваш чӗлхеҫи Александр Савельев (Сантӑр Савкилта) Америкӑра иртекен пӗтӗм тӗнчери историлле лингвистика конференцине тӗпчеме тухса кайнӑ. Кун пирки вӑл Фейсбукри хӑйӗн страницинче паян, 10 сехет каялла, пӗлтернӗ.

Сантр Савгильда ҫырнӑ тӑрӑх, конференци Техасри Сан-Антонио хулинче иртет. Унта ӑна хӑрушлӑха лекнӗ чӗлхесем пирки тухса калаҫма чӗннӗ. «Манӑн тема — чӑваш диалекчӗсем тата кӑк тӗрӗк чӗлхине реконструкцилесси. Унта социолингвистика пӗчӗк пайӗ пулать — уйрӑммӑн илсен Hèctor Alòs Font тӗпчевӗсем ҫинчен пӗлтересшӗн. Историпе диалектологи енӗпе хамӑрӑн 2011–2015 ҫулсенчи тӗпчевсем ҫинчен каласа парӑп», — тесе ҫырнӑ Сандр Савгильда.

Пӗлтӗр Александр Савельев кӑк алтай чӗлхине тӗпчеме йӗркеленӗ тӗнче шайӗнчи ушкӑна кӗнине Чӑваш халӑх сайчӗ пӗлтернӗччӗ.